Tatar ataması (etnonimı)  xaqında berniçә süz:

Tarixi maglumatlarga qaraganda, „Tatar“ borıñgı  zamannardan birle ber xalıq iseme  bulıp tora. Bu isem, berence bulıp, VIII-nçe gasırda,  Urta Aziәdәge Kük Törek imperiәse  qagannarı (dәwlәt başlıqları) tarafınnan Orhun hәm Yәnisәy yılgaları buylarına quyılgan  taş yazmalarda  „Utız  Tatar“ rәweşendә oçrıy. Annan soñ,  Uygur yazmalarında, „Tugız Tatar“ ataması telgә alına. Bu yazmalarga qaraganda, tugız-tatarlar 747-nçe yıldan soñ uygurlar belәn sugışıp algannar.

842-nçe yıldan başlap, „Tatar“ iseme, Ta-ta” rәweşendә,  Qıtay cıganaqlarında da oçrıy. Bu çıganaqlarga kürә,  ul waqıtlarda „Qara Tatar“ hәm „Aq Tatar“dip ike törle tatar xalqı bulgan. Qara-tatarlar bügenge Mongoliәneñ Qıtayga ciktәş urınnarında,  aq-tatarlar isә  Qıtaynıñ könbatış yaqlarında  yәşәgәnnәr. Qıtay cıganaqları әytüençә, aq tatarlar törki xalıq bulgannar hәm tugız qabilәdәn torgannar. (2)

XI-nçe gasırda Qaşgarlı Mәxmud  tarafınnan yazılgan „Diwan-ı Lugat it-Türk“  isemle  garәpçә-törkiçә süzlektә dә,  tatarlar  törki  xalıqlar  törkemenә kertelә. (3)    

Qıtay cıganaqlarınca, XII-nçe gasırda, Qıtaynıñ tönyagında,  küçmә tormış alıp baruçı  Moñ-wu (Mongol) digәn ber qabilә dә bula. 1167-nçe yılda bu qabilәneñ  rә’ise Yәsükәyneñ  ber ulı dönyaga kilә. Yәsükәy ulına  Timuçin isemen quşa. Üsep citkәç, Timuçin tirә yagtagı barlıq tugandaş qabilәlәrne üzenә buysındırıp berlәşterә. Şunnan soñ, ul, bu qabilәlәrneñ rә’islәre  tarafınnan xan itep bilgelәnә hәm aña „Çingiz“ (cihan xökemdarı) digәn ikençe ber isem tagın quşıla. Şulay itep, Mongol  dәwlәteneñ nigezlәre salına. Әmmә,  xalqı tarafınnan üzenә quşılgan „Çingiz“ isemenә layıq bulırga tırışıptır bulsa kirәk, Timuçin şul dәwlәt belәn genә qanәgәt bulmıyça üzenә iәrgәn  qabilәlәrdәn köçle ber armiә tözi hәm şul armiә belәn tirә yaqtagı başqa xalıqlarga  da höcüm itәp, Mongol dәwlәteneñ çiklәren kiñәytü eşenә kereşә. Bu eştә ul bik unışlı bulıp çıga. Cönki,  mongollarnıñ östen xәrbi köçe ul zamandagı küp kenә xalıqlarnı, şul isәptәn  tatar, uygur, qırgız, qarluq hәm başqa qayber törki  xalıqlarnı da mongollarga birelergә mәcbur itә. Şulay itep, Mongol  dәwlәte cirlәre kiñәygәnnәn-kiñәyә bara. 1227-nçe yılda Çingiz xan ülgәn yılda, bu dәwlәt Tın Okenanınnan alıp, Ural yılgasına qәdәr cirlәrne üz eçenә algan berimperiәgә әwrelә. (4)

Çingiz xannan soñ, anıñ urnın algan ulları hәm onıqları bu imperiәneñ çiklәren tagı da kiñәytәlәr. Anıñ onıqlarınnan berse -Batu xan, üzeneñ gaskәrlәre belәn Yewropa cirlәrenә, şul isәptәn ul waqıtta törki bolgarlar  yәşәgәn Idel buylarına hәm ruslar yәşәgәn cirlәrgә dә yau belәn kilә.

Ul  zamannarda, rus monaxları Çingiz hәm Batu yaugirlәren „tatar“ dip atıylar. (5)  Monıñ sәbәbe, ul zamanda ruslar arasında „mongol“ isemeneñ yaxşı uq belenmәwe hәm mongol armiәsendәge yugarı dәrәcәdәge pozitsiәlәrneñ  sannarı altmış meñ dip faraz itelgәn tatarlar tarafınnan bilәnüe bulsa kirәk. Döreslektә,  Batu gaskәre küpmillәtle bula, şunda küpmeder sanda başqa törki xalıqlardan da gaskәrlәr bula. Çingiz hәm Batu yaugirlәrenә rus monaxları tarafınnan quşılgan „tatar“ ataması, soñgaraq ruslar arqılı başqa Yewropa xalıqları  tarafınnan da qullanıla.

Ruslar Çingiz Imperiәsennәn soñ Qıpçaq dalasında Mongol xanı Batu tarafınnan tözelgәn hәm İdel buyındagı törki Bolgar dәwlәte belәn Rus knezleklәren dә üzenә buysındırgan Altın Urda imperiәseneñ bolgar, qıpçaq, xәzәr kebek törki xalıqların, şulay uq bu imperiә tarqalgannan soñ tözelgәn hәm 1552-nçe yıldan başlap Russiә dәwlәte tarafınnan basıp  alıngan Qazan, Qırım, Astraxan hәm Seber xanlıqları xalıqların, xәtta azәrbaycan, qazax, qırgız, törekmәn, üzbәk kebek bütәn törki xalıqlarnı da  yıllar buyı „tatar“ dip atap kilәlәr. Bu xәl, Sovetlar Berlege dәwlәte tözelgәngә çaqlı dәwam itә. Şunnan soñ, „tatar“ ataması tik İdel buyı hәm Qırım törki xalıqlarına gına xas ber atama bulıp qalıp, qalgan törki xalıqlar üzlәreneñ xәzerge milli atamaların alalar. Şulay itep, Sovetlar Berlegendә  ayrım-ayrım isemdә Mәskәwgә buysındırılgan törki respublikalar tözelә. Ul waqıtta, törki xalıqlarnı ayrım-ayrım isemnәrgә  bülü sәyәsәteneñ töbendә, bu xalıqlar kilәçәktә niçek tә bulsa  „tatar“ ataması astında berlәşep Sovetlar Berlegendә östenlek itmәsennәr, döresrәge küpçelek xalıq bulgan ruslarga qurqınıç tudırmasınnar, digәn astırtın niәt bar ikәnlege dә bәyan itelә.  

Әytep ütkәnebezcә, İdel buyı hәm Qırım törki xalıqları isә „tatar“ atamasın  Sovet dәwlәte tözelgәnnәn soñ da dәwam itterәlәr. Lәkin bu -tik ber atamadan gına gıybarәt bulıp, әytep ütkәn xalıqlar milli-mәdәni  yaqtan Batu gaskәrendәge kilmeşәk mongol yaki tatarlar  belәn ber ük xalıq bulıp toralar, digәn mәgnәne añlatmıy. Çönki,  tarix barışında, bu  mongollarnıñ   kübese, basıp algan cirlәrendәge küpçelekne tәşkil itüçe törki  xalıqlarnıñ  dini, milli, mәdәni yogıntısına birelep assimilatsiәlәnep kitәlәr. Bolardan  şulay uq  ruslarga da quşıluçılar bula. Batu gaskәrendәge kilmeşәk tatarlarga kilgәndә isә bolar da şundıy uq yazmışqa duçar bulsalar da,  alarnıñ „tatar“ ataması  İdel buyı hәm Qırım törki xalıqlarına miras bulıp qala. Çönki,  küpmeder ber zaman ütkәnnәn soñ, bu xalıqlarnı  tik ruslar gına tügel, ә başqa xalıqlar, şul isәptәn bütәn tugandaş törki xalılar da „tatar“ dip atap yörtә başlıylar. Başqa süzlәr belәn әytkәndә, „tatar“ atamasın İdel buyı hәm Qırım törki xalıqlarına tarix hәm tirә yaq  üze berketә. (6)

Döreslektә, bügenge İdel buyı tatarlarınıñ milli-mәdәni  tamırları  törki bolgarlarga barıp totaşa. Bolgarlar isә hunnardan kilep cıgalar.            

                                     

Qaynaq: Tataristan tarixi